અછૂત કન્યાથી અમેરિકા 1997: ધૂપ મિલ ગઈ રાત મેં...

જીવનની પ્રથમ ફિલ્મ ક્યારે અને કઈ જોઈ હતી એ બરાબર યાદ નથી પણ છેલ્લી ફિલ્મ ગઈકાલે રાત્રે વીડિયો પર જોઈ. જેનું નામ હતું, 'ધ બોર્ન આઈડેન્ટીટી, ભાગ બીજો!' એ અમેરિકન ટેલીફિલ્મ હતી. એના પહેલાં 'અમેરિકન-1997'ના બે ભાગ જોયા હતા. પ્રથમ ફિલ્મ કદાચ 1937માં જોઈ હશે અથવા એ અરસામાં, જ્યારે હું પાંચેક વર્ષનો હતો. અશોકકુમાર અને દેવિકારાણીનું એ ફિલ્મદ્રશ્ય એ વૃક્ષની ડાળીઓ, એ લીટીઓ મન:ચિત્રની જેમ બરાબર યાદ છે: 'મૈં બનકી ચિડિયા...'વાળું એક ગીત હતું, જેને ફિલ્મોની ભાષામાં દોગાના કહેવાય છે. 'અછૂત કન્યા' નામની એક ફિલ્મનો ઉલ્લેખ થતો રહેતો હતો. પણ મને બરાબર યાદ હોય અને જે પૂરી ફિલ્મ જોઈ હોય એ હતી: 'કંગન'. પછી 'બંધન' જોઈ. અશોકકુમાર અને લીલા ચીટણીસ. ફિલ્મી ગીતો કંઠસ્થ થઈ જવાં સ્વાભાવિક હતાં. હું ધારું છું એ વર્ષ 1939નું હતું. મેં જોયેલી પ્રથમ અંગ્રેજી ફિલ્મ 'ધ થીફ ઑફ બગદાદ' હતી. એમાં હિન્દી અભિનેતા સાબુ હતો જેને એલેક્ઝાંડર કોરડાએ બેંગલોરમાંથી ઉઠાવ્યો હતો અને વિશ્વપ્રસિદ્ધ કરી દીધો હતો. સાબુ એક મહાવતનો દીકરો હતો અને કોરડાને હાથીઓની ફિલ્મ માટે હાથીઓ પર ચડી શકે, રમી શકે એવો છોકરો જોઈતો હતો. 'થીફ ઑફ બગદાદ' મેં કલકત્તામાં જોઈ હતી અને બીજું વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થઈ ગયું એટલે હું મારા ગામ પાલનપુર આવ્યો હતો અને ખોડા લીમડાની નીચે રાત્રે ઠંડીમાં હું મારા નાના નાના દોસ્તોને એની દિલધડક વાર્તા પહેલેથી છેલ્લે સુધી કહેતો અને રોજ રાત્રે કહ્યા કરતો.

અશોકકુમાર અને દેવિકારાણી

અને પાલનપુરમાં પહેલીવાર સિનેમા હાઉસ ખૂલ્યું એ યાદ છે. કદાચ 1940-41નો સમય હતો. અને દિલ્હી દરવાજા બહાર એક ઓપન-એર થિયેટર ખૂલ્યું હતું અને બે આનાની (બાર પૈસાની) ટિકિટ લઈને મેં પ્રથમ ફિલ્મ જોઈ હતી. બે આનામાં ધૂળમાં બેસવાનું, બધા બીડીઓ પીતા-પીતા સિનેમા જુએ. ફિલ્મ કપાયેલી હોય એટલે છ-સાત ઈન્ટરવલ પડે અને ઈન્ટરવલ પડે એ એટલે બધા 'હો....! કરતાં ઊભા થઈ જાય, ફરીથી બીડીઓ સળગે, બધા ફરીને પાછળ જુએ જ્યાં દીવાલની પાછળ અદ્રશ્ય પ્રોજેક્ટર હોય. એકાએક ફરીથી ફિલ્મ શરૂ થાય, અલ્યા બેસી જા!'ના અવાજો થાય, એક બે જણા દોડતા દેખાય અને એમનો પડછાયો 'સ્ક્રીન' પર દોડે, બધું તદ્દન શાંત થઈ જાય, ન થાય તો એક-બે ઊંચા અવાજો વાત કરનારાઓને ધમકાવી નાખે. જે ગીત તૂટી ગયું હોય તે ફરીથી શરૂ થાય, તૂટી ગયું હોય ત્યાંથી અથવા વચ્ચેનો ભાગ કપાઈ ગયો હોય. બે આનામાં મહાઆનંદ મળવાના એ દિવસો હતા. સિનેમા જીવનના પ્રથમ અને અંતિમ રોમાન્સનું નામ હતું.

'અછૂત કન્યા' કે 'અમૃત મંથન' શરૂની ફિલ્મો હતી. પછી 'કંગન', 'બંધન' આવી, દરમિયાન 'કિંગકોંગ' અને 'ઝિમ્બો' આવ્યા, 'હન્ટરવાલી' અને 'ચાબુકવાલી'માં ફિયરલેસ નાદિયા (અમે એમ જ બોલતા) અને જૉન કાવસ આવ્યા. ફિયરલેસ નાદિયા પહેલા માળથી કૂદીને ઘોડાની પીઠ પર પડતી, ઘોડો ઉડાવીને ભાગતો, અમે કૂદી કૂદીને તાળીઓ પાડતા! પછી સોશિયલ ફિલ્મોમાં અમારી દિલચસ્પી થઈ. ધોતિયાની અંદર ખમીસ નાખીને હાફકોટ પહેરેલા, પંકજ મલિકનું 'પિયા મિલન કો જાના... (કે 'આઈ બહાર'!) સાંભળ્યું, ઝૂમી ગયા. નૂરજહાંને જોઈ. શેતાની સુંદરીઓને જોઈ. પરીઓના રાજકુમારને જોયો. પાંખોવાળા સફેદ ઘોડાને જોયો. સિનેમા નવું રમકડું હતું. જેને કલકત્તામાં બંગાલીમાં 'બાઈસ્કોપ' કહેતા હતા. (મને આશ્ચર્ય થયું જ્યારે 1988ના ઓગસ્ટમાં મેં દક્ષિણ આફ્રિકામાં સિનેમા માટે 'બાયોસ્કોપ' શબ્દ સાંભળ્યો. ત્યાં હજુ સુધી 'બાયોસ્કોપ' શબ્દ પ્રચલિત છે.

લોરેલ અને હાર્ડીને શાંત અભિનય કરીને હસાવતા જોયા. ચાર્લી ચેપ્લીનની ફિલ્મ 'ધ ગ્રેટ ડિક્ટેટર'માં હિટલરની અદભુત મીમીક્રી જોઈએ. જ્યારે સ્ટાન લોરેલના મૃત્યુના સમાચાર વાંચ્યા ત્યારે ખરેખર ગ્લાનિ થઈ હતી. 1940ના દશકમાં 'સિકંદર' ફિલ્મ દિમાગ પર એટલી છવાઈ ગઈ હતી કે અમે લાકડીઓના ઘોડા બનાવીને યુદ્ધગીતો પૂરી બપોર ગાતા રહેતા હતા. પછી કલકત્તા ગયા ત્યારે ખબર પડી કે રોક્ષીમાં ત્રણ વર્ષથી 'કિસ્મત' ફિલ્મ ચાલતી હતી, એ જોઈ હતી. પણ એક ફિલ્મ બરાબર યાદ છે એનું નામ હતું: 'હમ સબ એક હૈ!' હું ધારું છું 1945 હશે - એ ફિલ્મમાં ત્રણ છોકરાઓ હતા, એક હિન્દુ, એક મુસ્લિમ અને એક ખ્રિસ્તી. મુસ્લિમ છોકરો બનનાર કલાકારનું નામ હતું રહેમાન અને હિન્દુ છોકરો બનનાર પ્રથમ વાર હિન્દી ફિલ્મમાં ઊતર્યો હતો, એનું નામ: દેવ આનંદ.

ધ ગ્રેટ ડિક્ટેટરનું પોસ્ટર અને 1941માં આવેલી સિકંદર ફિલ્મનું એક દ્રશ્ય

1950ના દશકમાં અમે ઈંગ્લીશ, અમેરિકન અને થોડી વિદેશી ફિલ્મો જોવી શરૂ કરી. કારણ કે હિન્દી ફિલ્મોમાં રાજેન્દ્રકુમાર, શેખર અને ભારતભૂષણ જેવા એક્ટરો આવી ગયા. હીરોઈનો પોર્સીલેઈનની ચમક જેવો મેકઅપ કરવા લાગી અને હિન્દી ફિલ્મોએ એમના એડિટિંગ ડિપાર્ટમેન્ટ બંધ કરી દીધા! મદ્રાસી ફિલ્મોની અનંત ટ્રેજેડીઓ અને અઢી કલાક સુધી રડ રડ કરતી સ્ત્રીઓએ અમને અંગ્રેજી ફિલ્મો તરફ ભગાડી મૂક્યા. દર્શકોના બે વર્ગો પડી ગયા. એક જે હિન્દી ફિલ્મો જોતો હતો, અને બીજો, જે કહેતો હતો કે અમે હિન્દી ફિલ્મો જોતા નથી! હું બીજા વર્ગમાં હતો. બુદ્ધિ અને ધૈર્યની ક્રૂર કસોટી થઈ જતી હતી. 

એના મેગ્નીની, સીલ્વાના મેન્ગોનો, જીના લોલોબ્રિગિડા અને સોફિયા લોરેન

અને એ વખતે હોલીવૂડ અને અમેરિકન ફિલ્મો એમની પરાકાષ્ઠા પર હતાં. ક્લાર્ક ગેબલ અને સ્પેન્સર ટ્રેસી અને ચાર્લટન હેસ્ટન હતા. ઈટાલિયન એના મેગ્નીની અદભુત એક્ટિંગ હતી. સીલ્વાના મેન્ગોનો 'બીટર રાઈસ'માં આવી હતી. જીના લોલોબ્રિગિડા અને સોફિયા લોરેન ઊભરી રહી હતી. ફક્ત આ બધાની સામે એક જ હિન્દી કલાકાર હજી અમને ખેંચી શકતો હતો, એની એક પણ ફિલ્મ અમે છોડતા ન હતા. નામ : રાજ કપૂર.

હું ધારું છું કે બૌદ્ધિક વર્ગને પકડી રાખનારા દેવ આનંદ અને રાજ કપૂર હતા, બન્ને જુદા જુદા કારણોસર લોકપ્રિય હતા. ગુરુદત્તે લોકપ્રિયતાની વ્યાખ્યા બદલી નાંખી. કદાચ ભારતીય દર્શક પુખ્ત થઈ રહ્યો હતો. 'બેધિંગ બ્યુટી'ની એસ્થર વિલિઅમ્સને પણ જોતો હતો અને નરગીસને પણ જોતો હતો. પણ હોલીવૂડનું એ આક્રમણ મહાનગરોની પેઢીઓ પર સંપૂર્ણ હતું. અમે અંગ્રેજી સમજવા અને સુધારવા માટે પણ અંગ્રેજી ફિલ્મો જોતા. કોટ કેમ પહેરાય, ટેબલ પર કેમ બેસાય, કેમ ઓફિસમાં પ્રવેશ કરાય....! કદાચ આ માર્ગ બરાબર ન હતો પણ અમારા માટે આ જ માર્ગ હતો !

એસ્થર વિલિઅમ્સને ચમકાવતી 'બેધિંગ બ્યુટી' ફિલ્મનું પોસ્ટર

અને 1950ના દશકના મધ્યાંત તરફ કલકત્તામાં ચિદાનંદ દાસગુપ્તા અને સત્યજીત રાયે શરૂ કરેલી સિનેક્લબમાં અમે લોકો જોડાઈ ગયા. વર્ષે પચ્ચીસ રૂપિયા ફી હતી. એ વર્ષોમાં કલકત્તા નવી ફિલ્મધારાઓની રાજધાની હતી. બધું જ યાદ છે, 'સ્વરલિપિ' અને 'સાત પાકે બાંધા' જોયાં હતાં, 'આકાશ કુસુમ' અને 'કોમલ ગાંધાર' જોયાં હતાં, બાદલ સરકારનું નાટક 'એબં ઈન્દ્રજીત' શરૂમાં જ જોઈ લીધું હતું. આજે દંતકથાઓ બની ગયેલાં એ નામો નવાં નવાં હતાં: મૃણાલ સેન, સત્યજીત રાય, ઋત્વિક ઘટક, તપન સિંહા. પણ એ દશક સૌથી મહત્ત્વનો એટલા માટે છે કે ફિલ્મ સોસાયટીઓની પ્રવૃત્તિ પૂરજોશમાં ચાલી. નવી નવી કોન્ટીનેન્ટલ અને અન્ય ફિલ્મો ડઝનોના હિસાબે જોઈ. ઈન્ગમાર બર્ગમેન અને આલેં રેને અને આન્દ્રેઝ વાજોદા અને ફ્રાંસ્વા ત્રુફો અને ટોર નીલસન અને અકીરા કુરોસાવા અને... જગતના મહાન દિગ્દર્શકોએ કેમેરા અને કચકડા વચ્ચે જે જાદુઈ વિશ્વ ખડું કર્યું હતું એ જોયું, આંખોથી પીધું, દિલોદિમાગથી અનુભવ્યું, એ કદાચ મારો કલાકાર તરીકેનો સંક્રાંતિકાળ હતો. એ મિલોસ ફોરમેન કે હંગેરિયન ઈસ્તવાન ગાલ રશિયન કે સર્ગઈ બોન્દાર્ચુક કે મિખોઈલ રોમનાં વિશ્વો મેં પહેલાં જોયાં ન હતાં. ફ્રેડરિકો ફેલીની કે માર્સેલ કામ્યુ કે આન્દ્રઝ મુન્કનાં નામો સાંભળ્યાં હતાં. ફિલ્મો જોઈ ત્યારે સ્તબ્ધ થઈ ગયા. સિનેમા કઈ વસ્તુ છે? વરસાદી ફૂટપાથ પર ચાલતા કોન્ટીનેન્ટલ હીરોને જોયા અને દિમાગમાં સેક્સોફોનનો ધ્વનિ પડઘાતો ગયો. લેનિને કહ્યું હતું એમ વિદ્યુતથી લખાયેલી ભાષા વંચાતી ગઈ...

ફ્રેડરિકો ફેલીની, માર્સેલ કામ્યુ અને આન્દ્રઝ મુન્ક

અને એ ન્યૂ વેવ અને નવી ફિલ્મો અને સમાજવાદી વાસ્તવ પણ પસાર થઈ ગયા. હોલીવૂડ ખતમ થઈ ગયું. યુરોપીય ફિલ્મોનો સ્તર પડી ગયો. બંગાળી ફિલ્મો ઘટિયા થવા લાગી. હિન્દી ફિલ્મો ભેળપૂરી જેવી જ હતી, એમણે ધોરણ સાચવી રાખ્યું હતું. ગુજરાતી ફિલ્મો પણ આવી ગઈ જેમાંની ઘણીખરી ગંધાતી હતી. ગુજરાતી ફિલ્મો વિકલાંગ જ રહી, પચ્ચીસ વર્ષો થયાં, પચાસ વર્ષો થયાં પણ સરકારી બોટલમાંથી ડબલ ટોન્ડ દૂધ દિવસમાં ચાર વાર પીવાની એની આદત છૂટી જ નહીં. આટલા ગમાર હીરો અને આટલી ગંદી હીરોઈનોને વર્ષો સુધી જોયા કરનારી પ્રજા કેવી હશે? જગતના જાડિયા હીરો લોકો જોવા હોય તો ગુજરાતી ફિલ્મો જોવી જોઈએ. ગુજરાતી ફિલ્મો એના વજનથી, સરકારી ઈનામોના વજનથી, હીરો લોકોના ડેડ-વેઈટથી ડૂબી ગઈ. પણ પ્રજાના મનની જલસપાટીમાં ગ્લાનિ કે વેદનાનું એક પણ સ્પંદન આવ્યું નહીં.

સિનેમાની અગ્નિપરીક્ષામાંથી નવી સૃષ્ટિ જન્મી: ટેલિવિઝન! 1972માં મુંબઈમાં આવ્યું અને બીજી ઓક્ટૉબર 1988ને દિવસે મુંબઈમાં ટીવીએ 16 વર્ષ પૂરાં કર્યાં. બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ હતું. પછી કલર આવ્યું. મધ્યમવર્ગે ટીવીને અપનાવી લીધું. જગતભરમાં જે બન્યું એ જ અહીં પણ થયું. સિનેમાગૃહો ખાલી થઈ ગયાં. મધ્યમવર્ગ, શિક્ષિત વર્ગ ટીવીના નવા રમકડાની માયામાં ખોવાઈ ગયો. ફક્ત પીટ ક્લાસ સિનેમાને હંમેશની જેમ વફાદાર રહ્યો. દરમિયાન વિજ્ઞાન અને વિદેશપ્રવાસોએ વીડિયોવિશ્વ ખોલી આપ્યું. જે વીડિયો 70-75 હજારમાં ખરીદાતો હતો એ હવે 12-13 હજારમાં મળવા લાગ્યો. મધ્યમ અને ઉચ્ચ મધ્યમવર્ગ વીડિયોપ્રેમી બની ગયો અને વીડિયો-પાયરસીને લીધે દરેક ફિલ્મ દરેક ઘરમાં પહોંચતી થઈ ગઈ. સિનેમા-સંસ્કૃતિ શેષ થઈ ગઈ.

આજે હું વ્હીસ્કીનો ગ્લાસ લઈને, માથાની નીચે બે તકિયા મૂકીને, લેટીને અમેરિકન ટીવી શ્રેણી 'કોલ્બીઝ'નો 45મો ભાગ જોઉં છું. 'રૂટ્સ; જોઉં છું કે 'ડીનેસ્ટી' જોઈ શકું છું. મારા ઘરમાં, મારા માહૌલમાં, મારા સમયે હું ફિલ્મ જોઈ શકું છું. મારે હાઉસ-ફૂલના પાટિયા સામે ઊભા રહેવું પડતું નથી, બાજુમાં ગળામાં રૂમાલ બાંધેલો ઘાટિયો ચાર કા દસ, ચાર કા દસ બોલતો બોલતો એનો બેવડો શ્વાસ મારા કાનમાં ફૂંકતો નથી અને સભાખંડની અંદર મારી બાજુમાં લુંગી ઊંચી કરીને બે લોફરો ડ્રેસ સર્કલ કે બાલ્કનીમાં બેસી ગયા નથી. મારો એક ક્લાસ છે - સ્વચ્છતાનો, બુદ્ધિનો, અભિજાત, રુચિનો, કલાકારનો. ગંદા કે અબુદ્ધિ અને સીટીઓ મારનારા કે સતત વાતો કર્યા કરનારા દર્શકો સાથે બેસીને હું હવે સિનેમા જોઈ શકતો નથી. જમાનો 1940માં હતો એ 1989માં નથી. બે આનામાં ધૂળમાં બેસીને ફિલ્મ જોઈ હતી, હવે વીડીયો પર 19"ના કાચ પડદા પર ફિલ્મ જોઈએ છીએ. સિનેમા હવે ઘરોમાં આવી ગયો છે. દરેક દર્શક પોતાની બુદ્ધિમત્તા પ્રમાણે પોતાને જે, જેટલું અને જેવું જોવું હોય, જોઈ શકે છે! આ વીડિયોનો વૈજ્ઞાનિક કમાલ છે.

અને સિનેમા અમારી પેઢીના પૂરા જીવન સાથે મોટો થયો છે. 1938થી 1988, લગભગ પચાસ વર્ષો સુધી સિનેમા જીવન સાથે કદમ મિલાવતો રહ્યો છે. થ્રી-ડી પણ આવ્યું અને સ્ટીરીઓફોનિક પણ આવ્યો અને 70 એમએમ પણ આવ્યું. પણ કદાચ બોબ હોપે અંતિમ શબ્દો કહી દીધા છે: સિનેમાને ખરેખર તો ફોર્થ ડીની જરૂર છે અને એ ચોથું પરિમાણ કે ફોર્થ ડિમેન્શન છે: વાર્તા ! સિનેમાની વાર્તા સરસ હોવી જોઈએ.

બસ, હું પણ માનું છું કે વિજ્ઞાન અને તાંત્રિક ખૂબીઓ અને અભિનય અને મોટાં નામો અને સુંવાળી ચામડીઓ...બધું ગૌણ છે. વાર્તા સશક્ત હોવી જોઈએ. વાર્તા સશક્ત હોવી જોઈએ....વાર્તા સશક્ત હોવી જોઈએ....! 

(સ્ટારડસ્ટ, જાન્યુઆરી 1989)
(પુસ્તક: પત્રકારત્વ અને માધ્યમો - 1)