આપણી લોકશાહી

બીજી લોકશાહીમાં અને હિંદુસ્તાની લોકશાહીમાં ફર્ક છે. બીજે લોકો શાહ છે, લોકો શહંશાહ છે અને અહીં શાહ-શહંશાહ લોકોની એક જાગીરદારી જાતિ છે. ગીતાના ઉચ્ચતમ આદર્શની જેમ એમને શસ્ત્રો છેદી શકતાં નથી, અગ્નિ બાળી શક્તો નથી, વાયુ સૂકવી શકતો નથી. લોકો ભારતવર્ષમાં દર પાંચ વર્ષે મળેલો મતદાનનો લોલીપોપ મમળાવ્યા કરે છે. એક ફ્રેંચ કૂટનીતિજ્ઞે ઈંગ્લંડની મતદાનપ્રથા પર તેજાબી ટિપ્પણી કરતાં કહ્યું હતું: ઈંગ્લંડની પ્રજાને દર પાંચ વર્ષે એક આઝાદી મળે છે એ નક્કી કરવાની કે આવતાં પાંચ વર્ષોમાં કોની ગુલામી કરવી?

ઈંગ્લંડના ભૂતપૂર્વ પ્રધાનમંત્રી હેરોલ્ડ વિલ્સને એપ્રિલ 1976માં એકાએક પ્રધાનમંત્રી પદ છોડી દીધું ત્યારે જગતભરમાં આશ્ચર્યની લાગણી ફેલાઈ ગઈ હતી. સંસદમાં બહુમતી હોય એ પ્રધાનમંત્રી શા માટે સ્વૈચ્છિક સત્તાત્યાગ કરે? વિલ્સને ઉત્તર આપ્યો... કારણ કે મને 60 વર્ષ થઈ ગયાં છે! એટલે મારે કાર્યભાર છોડવો જોઈએ... આ મહાન ભારતવર્ષમાં દિવસમાં બે ડઝન વાર વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યાસાશ્રમની દંભી અને જૂઠી વાતો કરનારા એક પણ ધર્મનેતા, રાજનેતા, સમાજનેતાએ હજી સુધી આ કારણે પોતાની ખુરશી કે પીઠિકા કે આસન કે સિંહાસન છોડ્યાં નથી. સંવિધાનમાં પણ આ વિષે ક્યાંય લખ્યું નથી. પણ ઘોર અનીતિમાં ખદબદતા વિકૃત પશ્ચિમી પરિવેશમાં આને કદાચ નીતિ કહેતા હશે....! અહીં પાંચમાંથી ત્રણ પ્રધાનમંત્રી સત્તા પર હતા ત્યારે મર્યા છે.

સંસદની આપણી પ્રણાલી આપણે ઈંગ્લંડમાંથી લીધી છે. લંડનમાં પાર્લમેન્ટનાં મકાનો સામે હું ઊભો હતો ત્યારે એક ઝણઝણાટી પસાર થઈ ગઈ હતી. થોડાં વર્ષો મેં મુંબઈ વિશ્વવિદ્યાલયમાં "ઈંગ્લિશ કોન્સ્ટિટ્યૂશનલ હિસ્ટરી' વિષય એમ.એના વિદ્યાર્થીઓને ભણાવ્યો હતો. સામે એ જ મકાનો હતાં જેની અંદર નવસો વર્ષનો ઈતિહાસ હતો. જેની આપણા પર અમીટ અસર પડી છે. આની સંસદીય ભાષા આપણે લઈ આવ્યા છીએ. આ 'મધર ઑફ પાર્લમેન્ટ્સ' હતી, જગતભરની સંસદોની પ્રેરણા! અને મને જાણવા મળ્યું કે ગમે તે વ્યક્તિ લંડનમાં પાર્લમેન્ટની બહાર દર્શકોની કતારમાં ઊભી રહી શકે છે, એક નાની અનુમતિ ટિકિટ લઈ અંદર જઈને બેસી શકે છે. લોકશાહીને જોઈ શકે છે. કોઈની ઓળખાણની જરૂર નથી. વિદેશી પણ પાસપોર્ટ બતાવીને સહેલાઈથી પ્રવેશ મેળવી શકે છે. ભારતવર્ષમાં ગુજરાતના ગાંધીનગરની વિધાનસભામાં પ્રવેશ માટે પાસ મેળવવો પડે છે જે કોઈ વિધાનસભ્યની મંજૂરીથી જ મળી શકે છે. ગમે તે આલતુ-ફાલતુ નાગરિક વિધાનસભામાં ઈંગ્લિશ પાર્લમેન્ટની જેમ પ્રવેશ મેળવી શકતો નથી. વિધાનસભાની અંદર બેઠા પછી (અને તમને અડધો કલાક જ બેસવાની રજા મળે છે) જો પગ પર પગ ચડાવો તો ત્યાંનો સંત્રી ઈશારાથી ધમકાવે છે, પગ નીચો કરવા ઑર્ડર આપે છે. પગ પર પગ ચડાવવો એ જેમ કોર્ટમાં હાકેમનું અપમાન છે એમ જ વિધાનસભાનું અપમાન છે. તમે વિધાનસભામાં બેઠા છો, ડિસન્સી, ડેકોરમ, એટિકેટ, સભ્યતા, સૌજન્ય.. કંઈ જ સમજતા નથી?

ઈંગ્લંડમાં પાર્લમેન્ટના મકાનમાં પ્રવેશ કરવો હોય તો જોવાનું કે ઈંગ્લંડનો યુનિયન જેક ધ્વજ ઉપર લહરાઈ રહ્યો છે કે નહીં. જો ધ્વજ ફરકતો હોય તો પાર્લમેન્ટ સેશનમાં છે. ન હોય તો રજા છે. એટલે બહારથી ખબર પડી જાય છે કે પાર્લમેન્ટ ચાલી રહી છે કે નહીં. આપણે ત્યાં ગાંધીનગરમાં કેન્ટીનમાં છોકરાંને જલેબી-ગાંઠિયાનો ઑર્ડર આપતી વખતે પૂછી લેવાનું: "પોરિયા! આજકાલ સરકાર ચાલે છે કે?' અને પોરિયો જો ઉત્તર આપે કે "હોવે...!" તો પછી કોઈ ધારાસભ્યની આરાધના કરવાની.

(સમકાલીન: જૂન 15, 1988માં "સંસદસંહિતા: પ્રધાનમંત્રીએ રાષ્ટ્રપતિને કેટલું મળવું જોઈએ" શીર્ષક હેઠળ છપાયેલાં લેખનાં ચુનંદા અંશો)
(પુસ્તક: રાજકારણ -1)