પૂર્વ અને પશ્ચિમ: ફૅશનભેદ, વિચારભેદ, સંસ્કારભેદ (1)

લંડનની એક સભામાં પ્રવચનને અંતે એક શ્રોતા મિત્રે વિવાદ કર્યો: પશ્ચિમનાં ધોરણો પ્રમાણે-

મારાથી પ્રતિપ્રશ્ન થઈ ગયો: પહેલાં આપણે નક્કી કરી લઈએ કે પશ્ચિમી ધોરણ એટલે શું? અને જો એવું કોઈ ધોરણ હોય તો પણ મારે શા માટે એ ધોરણ માનવું જોઈએ?

આપણે ત્યાં અર્ધબુદ્ધિઓ વારંવાર પશ્ચિમની વાતો કરતા રહે છે. કેટલીક વાર એ સાંદર્ભિક હોય છે પણ ઘણી વાર પશ્ચિમી ધોરણ સાથે આપણે કોઈ સંદર્ભ કે સંબંધ હોતો નથી. ઈંગ્લૅંડમાં કે યુરોપમાં કે અમેરિકામાં એમના દેશકાળ, હવામાન, સ્વભાવ-સંસ્કાર પ્રમાણે એમના ગૃહીતો અને સત્યો નક્કી થાય છે. આપણા દેશકાળ, હવામાન, સ્વભાવ-સંસ્કાર પ્રમાણે એમના ગૃહીતો અને સત્યો નક્કી થાય છે. આપણા દેશકાળ, હવામાન, સ્વભાવ-સંસ્કારના જીવનવિધાન એ ગૃહીતો અને સત્યો કદાચ તદ્દન નકામાં અથવા વિપરીત હોઈ શકે છે. આ વાતનું જ્ઞાન અથવા અભિજ્ઞાન ઈંગ્લેંડ-ફ્રાંસ-અમેરિકાના 1986ના જુલાઈ-ઑગસ્ટ પ્રવાસ દરમિયાન થયું! અને જેમ જેમ હું વિચાર કરતો ગયો એમ એમ આ વિષય વધુ રસિક બનતો ગયો...

ઈંગ્લૅંડમાં બી.બી.સી.ના ટેલિવિઝન પર "ધ આફ્રિકન્સ" નામની એક શ્રેણી આવતી હતી. એમાંથી એક અંશ જોવા મળ્યો. મોમ્બાસાના અલી મઝુરી નામના વિદ્વાને આ શ્રેણી પ્રસ્તુત કરી છે. ખૂબ સરસ છે. એમણે આ મુદ્દો ઉઠાવતાં એક વાત કરી: પશ્ચિમ અને આફ્રિકાના અનુભવો જુદા છે, નિષ્કર્ષો જુદા છે. ઈંગ્લેંડમાં વર્ડ્ઝવર્થ અને કોલરીજે કહ્યું હતું કે કવિએ સામાન્ય મનુષ્યની ભાષામાં લખવું જોઈએ! આફ્રિકામાં એમ કહેવાય છે અને મનાય છે કે સામાન્ય મનુષ્યે કવિની ભાષાની ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ! આ વાત બે ભિન્ન સંસ્કૃતિઓના વિચારભેદની છે, સંસ્કારભેદની છે. ક્યારેક બે વિચારોમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ જેટલો ફર્ક છે.

આપણાં અને પશ્ચિમનાં ધોરણો જુદાં છે. દર વખતે પશ્ચિમનું ધોરણ આપણે માટે માપદંડ બની શકે નહીં. ભારતના આંગ્લવાદીઓ અને અંગ્રેજી છાપાંઓમાં લખનારા અને ઈંગ્લિશ ટેસ્ટટ્યુબોમાં પેદા થયેલાં ઈંગ્લિશ માનસસંતાનો આ સમજવા માટે મંદબુદ્ધિ છે. એમને માટે જે સ્વાભાવિક કે આવશ્યક હોય એ આપણે માટે પણ હોવું જરૂરી નથી.

પાણી જેવી એક તદ્દન સામાન્ય વસ્તુને લઈએ. આપણા સંસ્કારમાં પાણી અને શરીરને પાંચ હજાર વર્ષોથી સંબંધ છે. મુએં-જો-ડેરો ખોદીને આપણે જોયું કે પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાં નગરસંસ્કૃતિ પાસે સ્નાનાગાર હતાં, એક અદભુત ડ્રેઈનેજ સિસ્ટમ હતી જેમાં ગંદું પાણી વહાવીને લઈ જવાની લગભગ યાંત્રિક વ્યવસ્થા હતી. નદી કે કૂવા પર જઈને નાહવું એ આપણા સંસ્કાર છે. શૌચ શબ્દ પણ શુચિ પરથી આવ્યો છે. આપણે આજે પણ રાત્રે ત્રણ વાગ્યે બસ પકડવી હોય તો એક વાગ્યે ઊઠીને નાહીને જ આપણી ગતિવિધિ શરૂ કરીએ છીએ.

ફ્રાંસમાં એક એવી સ્ત્રી જોઈ જેનાં બે ફ્લૅટો પેરિસમાં અને એક દેશમાં (કન્ટ્રી) હતો. આ ખૂબસૂરત સ્ત્રી છ માસથી નાહી ન હતી. ટીપટોપ કહી શકાય એવી આધુનિક સ્ત્રી ટુવાલનો પંજો અથવા હાથમોજા જેવી એક વસ્તુથી સાબુનું ફીણ બનાવીને શરીર ઘસી નાખે અને પછી એ જ પંજાને ગરમ પાણીમાં બોળીને સાબુ સાફ કરી નાખે! ફ્રાંસમાં આ પ્રકારના "સ્નાન"ને "ડુશ" કહે છે. ફ્રેન્ચો ડુશ લેતા હોય છે. શરીરમાંથી વાસ ન આવે એ માટે પરફ્યુમ કે "પારફૂમ" છાંટ્યા કરે! ફ્રેન્ચ પ્રજામાં પરફ્યુમનો અમર્યાદ શોખ છે એની પાછળનું કારણ આ છે! નાહો નહીં એટલે પરફ્યુમ છાંટ છાંટ કરવું પડે. આપણી ઈમ્પૉર્ટેડ વસ્તુઓની શોખીન લલનાઓને કદાચ આ વાતની ખબર નહીં હોય. પેરિસનાં ઘણાં મકાનોમાં બાથરૂમ નથી- લગભગ અડધાં મકાનોમાં અને શનિ-રવિવારે પબ્લિક ડુશમાં લાઈનો લાગે. ભાવ સાડા ત્રણથી ચાર ફ્રૅન્ક (સાડા પાંચથી સાડા છ રૂપિયા) આપવો પડે-

પશ્ચિમમાં પાણી શરીરને ઓછામાં ઓછું અડાડવાનો રિવાજ છે. શૌચ પછી પાણી વપરાતું નથી, પણ ટૉઈલેટ પેપર વપરાય છે (એક ચરોતરી પટલાણી એમના બાબાને લઈને અમેરિકાથી ટૉઈલેટ-પેપરનાં બંડલો ભરીને ભારતવર્ષની ધરતી પર દર બે વર્ષે ઊતરે છે. એમનો અભિપ્રાય "મારા બાબાને ઈન્ડિયન ટૉઈલેટ-પેપર ફાવતા નથી, યુ સી!" પશ્ચિમમાં ક્યાંય જમ્યા પછી પાણી પીવાનો રિવાજ નથી. બ્રિટિશ એરવેઝમાં આ વખતે લંચની ટ્રેમાં મિનરલ વૉટર ફ્રૉમ હાઈલૅન્ડ્ઝ"ની પ્લાસ્ટિક વાટકી પણ મૂકી હતી, કારણ કે પ્લેન મુંબઈ હૉંગકૉંગ જતું હતું અને પ્રવાસીઓ ભારતીય અને ચીના હતા! જમ્યા પછી પાણીથી મોઢું ધોવાતું નથી કે કોગળા કરતો નથી. અર્થ એ કે આપણે જ કરીએ છીએ એનાથી બધું જ ઊંધું એ લોકો કરે છે. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અંગ્રેજો બસો વર્ષ પહેલાં પણ પાણીથી એટલા ગભરાતા હતા કે એમણે વ્હીસ્કીમાં હિન્દુસ્તાની પાણી નહીં પણ સોડા (એરેટેડ-વૉટરને) નાખીને પીવો શરૂ કર્યો! આજે પણ એમની ક્રિકેટ ટીમો એમના મિનરલ વૉટરની બૉટલો લઈને પૂરું હિન્દુસ્તાન ફરે છે અને અંગ્રેજો પણ આપણને જોઈ જોઈને નહાતાં શીખ્યા - એ પહેલાં એમને ખબર ન હતી કે નિયમિત નાહવું જોઈએ.

પૂર્વ અને પશ્ચિમ શબ્દો પણ ક્યારેક તદ્દન ભ્રામક હોય છે. પાકિસ્તાનમાં એક સવારે મેં એક મિત્રને પૂછ્યું: તમે અહીં કારને રોજ ધોતા નથી? મિત્રે નીચે ઊભેલી મોટરકાર તરફ જોતાં સસ્મિત કહ્યું: અમે અહીં માણસને પણ રોજ ધોતા નથી!....અઠવાડિયે એક વાર ધોઈએ છીએ...!

આ જ રીતે પશ્ચિમમાં પણ પશ્ચિમનાં ધોરણો નથી. અમેરિકાના એક કૅન્ડી સ્ટોરના માલિકે ગોરાઓનાં ધોરણોનો તાત્ત્વિક ભેદ સમજાવ્યો. કોકાકોલા કે પેપ્સી કોલાના એલ્યુમિનિયમનાં ડબલાં મળે છે. આ ડબલાંમાં પણ વૈવિધ્ય હોય છે - કોક, ડાયટ-કોક (જેમાં ચીની ઓછી હોય છે), ક્લાસિક-કોક (એટલે?) વગેરે! આ સિવાય કોક અથવા કોકા-કોલા બોટલમાં પણ મળે છે. અમેરિકામાં પણ જાતિઓમાં કેવા સંસ્કારભેદ છે એ લોકોની આદતોથી સમજાય છે. ધોળિયા (ગૌરવર્ણી) લોકો ખાંડનું પ્રમાણ ઓછું હોય એવા ડાયટ-કોક ડબલામાંથી પીવાનું પસંદ કરે છે, જ્યારે કાળિયા (શ્યામવર્ણ) ખાંડના વધારે પ્રમાણવાળી કોક બોટલમાંથી પીવાનું પસંદ કરે છે! પ્રમાણમાં ગરીબ પણ ગૌરવર્ણ સ્પેનીઆ (હિસ્પેનિક પ્રજા) પાછા કાળિયાની જેમ બોટલો પસંદ કરે છે અને એમને ડાયાબિટીઝની ચિંતા નથી! એશિયન પાકિસ્તાની રોજ નાહતો નથી પણ એશિયન હિન્દુસ્તાની રોજ નાહે છે એ પ્રકારની આ વાત છે. એટલે પશ્ચિમમાં પણ એક જ ધોરણ કે એકવાક્યતા હંમેશાં હોય એવું બનતું નથી.

પશ્ચિમમાં મનુષ્યના શરીરને પાણી ઓછું અડાડવામાં આવે છે એનું એક કારણ એમનું બંધ જીવન અને એમની ઠંડી હશે. આપણે ખુલ્લા તડકાના દેશવાસીઓ છીએ અને પાણી આપણે માટે જીવનસ્રોત છે. પણ આપણી અંગ્રેજિયત એટલી બહેકી ગઈ છે કે ગંગાને સ્વચ્છ કરવા માટે પણ આપણે અંગ્રેજ એક્સપર્ટોને પકડી લાવીએ છીએ. અને જો અંગ્રેજોને નદીઓ શુદ્ધ કરતાં આવડતી હોત તો થેમ્સ નદી આટલી ગંદી ન હોત! મારી જિંદગીમાં મેં થેમ્સ જેવી ગંદી નદી જોઈ નથી. એ ઈંગ્લેન્ડની મોટામાં મોટી નદી છે અને હિન્દુસ્તાનની નાનામાં નાની નદી કરતાં નાની લાગે છે. વરસાદના દિવસોમાં અમારા પાલનપુર પાસે લડબી નદીમાં પણ વધારે પાણી આવતું હતું! પણ અંગ્રેજી ગોરા ચામડાની હજી નવી દિલ્હીની લૉબીઓમાં કિંમત ઊપજે છે...એ માનવું પડશે.

પૂર્વ અને પશ્ચિમ વચ્ચેનો ભેદ મોટો છે. પશ્ચિમના ધોરણો એટલે? આપણે માથામાં તેલ નાખીએ છીએ, કેશગુંફન અને કેશવિન્યાસ કરીએ છીએ, વાળ ઓળીએ છીએ. ફ્રાંસ, ઈંગ્લૅંડ, અમેરિકા, પશ્ચિમના દેશોમાં યુવા પેઢીમાં કોઈ માથામાં તેલ નાખતું નથી. દરેકના વાળ લુખ્ખા, ભુખરા, બરછટ, ચકલીના માળા જેવા, ઊડાઊડ કરતા હોય છે. ટૂંકમાં ભૂત જેવા હોય છે....! વાત ફૅશનની નથી, રિવાજની છે, સંસ્કારની છે.

કદાચ વધારે અને વધારે ફરવાથી હિન્દુસ્તાન વધારે સમજાય છે!

(સમકાલીન : ઓગસ્ટ 1986)

('વિદેશ'માંથી)