ચાણક્યનીતિમાંથી નમૂનારૂપ કેટલાક શ્લોકો, અને કેટલાક શ્લોકાર્થો

ઘણું કરીને એકનું કર્મ જોઈને બીજો પણ એમ જ કરે છે, કારણ કે લોકો હંમેશા ગતાનુગતિક હોય છે, વિચાર કરનારા નથી. 

*             *               *              *               *             *               *              *

રાજ્ઞિ ધર્મિણિ ધર્મિષ્ઠા: / પાપે પાપા: સમે સમા: / રાજાનમનુવર્તંતે / યથા રાજા તથા પ્રજા

(રાજા સદાચારી હોય તો પ્રજા સદાચારી, પાપી હોય તો પાપ કરનારી, પાપ-પુણ્ય બંનેમાં રસ હોય તો અમાન થાય છે, કેમ કે પ્રજા રાજાને જ અનુસરે છે. જેવો રાજા એવી પ્રજા.) 

*             *               *              *               *             *               *              *

ત્યજેદેકં કુલસ્યાર્થે ગ્રામસ્યાર્થે કુલં ત્યજેત / ગ્રામં જનપદસ્યાર્થે આત્માર્થે પૃથિવી ત્યજેત 

(કુલના બચાવ માટે એકને, ગામના બચાવ માટે કુલને, દેશના બચાવ માટે કુલને અને પોતાના બચાવ માટે પૃથ્વીને જરૂર પડે તો ત્યજી દેવાં) 

*             *               *              *               *             *               *              *

પુનર્વિતં પુનર્મિત્રં પુનર્ભાર્યા પુનર્મહી/ એતત્સર્વં પુનર્લભ્યં ન શરીર પુન: 

(ધન, મિત્ર, પત્ની તથા પૃથ્વી એ બધું ફરી મળી શકે છે, પણ શરીર ફરીથી મળતું નથી.) 

*             *               *              *               *             *               *              *

આતુરે વ્યસને પ્રાપ્તે દુર્ભિક્ષે શત્રુ સંકટે/રાજદ્વારે સ્મશાને ચ યસ્તિષ્ઠતિ સ બાંધવ: 

(રોગ સમયે, દુ:ખના દિવસોમાં, દુષ્કાળમાં, શત્રુના સંકટકાળે, રાજદ્વારે અને સ્મશાનમાં જે આવીને ઊભો રહે છે એને બાંધવ સમજવો) 

*             *               *              *               *             *               *              *

ક્યાંય મોકલવા સમયે નોકરને, દુ:ખના સમયે બાંધવને, આપાતકાળમાં મિત્રને અને વૈભવ ઓછો થઈ જાય એ સમયે સ્ત્રીને....એ લોકો કેવાં છે એ જાણી લેવું.

*             *               *              *               *             *               *              *

મોઢા પર મીઠું બોલે અને પાછળથી કાર્યને તોડી નાખે એવા મિત્રને (મોઢામાં) ઝેર નાખ્યું હોય એવા દૂધના ઘડાની જેમ છોડી દેવો. 

*             *               *              *               *             *               *              *

વિદ્યાથી શોભતો હોય એવા દુર્જનનો પણ ત્યાગ કરવો કારણ કે શું મણિથી શોભતો નાગ ભયંકર નથી? 

*             *               *              *               *             *               *              *

લોભિયાને ધનથી, અક્કડને હાથ જોડીને, મૂર્ખને એની મરજી પ્રમાણે ચાલીને અને પંડિતને યથાર્થપણાથી વશ કરવા. 

*             *               *              *               *             *               *              *

અનાગતવિધાતા ચ પ્રત્યુન્નમનિસ્તથા/દ્વાવેવં સુખમેધેને દીર્ઘસૂત્રી વિનશ્યતિ 

(પહેલેથી વિચાર કરનાર અને સમયસર મતિ પહોંચાડનાર બંને સુખી થાય છે પણ દીર્ઘસૂત્રી....બહુ લાંબું ખેંચનારો નાશ પામે છે). 

*             *               *              *               *             *               *              *

જે દેશમાં સન્માન, જીવિકા, બાંધવ કે વિદ્વાનો આગળ નથી ત્યાં રહેવું નહીં. 

*             *               *              *               *             *               *              *

કુંલીનૈ: સહ સંપર્ક પંડિતે: સહ મિત્રતામ / જ્ઞાતિ ભિશ્વ સમં મેલં કુર્વાણો નાવસીદતિ 

(કુલીન સાથે સોબત, પંડિત સાથે મિત્રતા અને જ્ઞાતિ સાથે સંપ રાખનાર મનુષ્ય ખેદ પામતો નથી.)

(સ્ટૉપર: પૃ.24-25) 

*             *               *              *               *             *               *              *

ત્રીભ્ય: શિક્ષેત કૈતવમ

(છળ સ્ત્રીઓ પાસેથી શીખવું.)

- ચાણક્યનીતિ

(સ્ટૉપર : પૃ.39)