તમે જે ભાષા બોલો છો એ ગુજરાતી છે?

ભાષા જીવનભર પ્રેમ કરવાની વસ્તુ છે અને બુદ્ધિમાન માણસ એકભાષી નથી હોતો. એક જૂની વિદેશી કહેવત પણ છે કે, સ્ત્રી અને ભાષા પર કોઈનો એકાધિકાર નથી હોતો. ભાષાનો અભ્યાસ વિસ્મયનું વિશ્વ છે. જેણે આશ્ચર્ય પામવાની નિર્દોષતા ખોઈ નાખી છે, એણે ભાષાનો પાતાળપ્રદેશ ન કરવો જોઈએ. ભાષા દરેક શિશુ લખતાં પહેલાં બોલતાં શીખી જાય છે અને દરેક મનુષ્ય છેલ્લા દમ સુધી શીખતો રહે છે. ભાષા કાનથી, આંખોથી, આંગળીઓથી, ગળાથી શીખવાની વસ્તુ છે. ભાષા લખાયેલો કે લેખિત શબ્દ છે, બોલાયેલો વાચિક શબ્દ છે, અભિનય કરાયેલો કે અભિનીત શબ્દ છે, દરેક બોલાયેલા વાક્યનો દરેક મનુષ્યનો એક સ્વગ્રાફ હોય છે, એક લય હોય છે, એક રિધમ હોય છે, એક રવાની હોય છે, એક ધ્વનિનો કાર્ડિયોગ્રાફ હોય છે, એક સંગીતલિપિ હોય છે. લખાયેલું વાક્ય મહાન હોઈ શકે છે પણ બેજાન હોય છે, બોલાયેલું વાક્ય કિમાન હોઈ શકે છે પણ જાનદાર હોય છે.

આપણે ઉચ્ચારણને ગુજરાતી ભાષામાં હજી અભ્યાસ ક્ષેત્ર બનાવ્યું નથી. એ તરફ આપણું બહુ ધ્યાન પણ ગયું નથી. જાપાની ભાષામાં 'દ' અને 'ત' છે. રશિયન ભાષામાં 'હ' નથી, 'ટ' નથી, 'ડ' નથી. સુરત-ભરૂચમાં "ઓ"નો પહોળો ઉચ્ચાર નથી, રશિયનમાં પણ નથી. (રશિયનમાં મોલોતોવ શબ્દમાં બધા જ ઉચ્ચાર સાંકડા કરવાના). ડૉ. ગીઅર્સને ગુજરાતી ઉચ્ચારણ વિશે લગભગ સો વર્ષ પહેલાં અભ્યાસ કર્યો હતો. ઉત્તર ગુજરાતમાં 'ક' બદલાઈને 'ચ' થઈ જાય છે (ચેટલાક, ચેટલો) 'છ'નું 'સ'માં પરિવર્તન થાય છે. (સોકરો, પસે) 'સ'ના ઉચ્ચારણના એકથી વિશેષ પરિવર્તનો જોવા મળે છે. (માણહ, હરખું, હમજ્યો) 'સ'નો 'હ' ઉત્તરથી દક્ષિણ ગુજરાત સુધી લગભગ સર્વત્ર છે. (હુરટ, વરહાદ, હારું) ગુજરાતી ઉચ્ચારણમાં ઓકારાંત ગ્રામ્ય આંચલોમાં છે (વોણીઓ, નોંખ્યો, પોંચ) ટ, ઠ, ડ, ઢ, ણ ઉચ્ચારણોમાં બહુ જ અરાજકતા છે અને ત, થ, દ, ધ, ન સાથે બદલાઈ જાય છે. (સંસ્કૃતના મૂર્ધન્ય અને દંત્ય) આ પારસ્પરિક ફેરફારોનાં બેશુમાર દ્રષ્ટાંતો છે. (બઢા, ટેઠી, ધનો, ડાણો, એકથું, ટરવું, તાઢ) ચરોતરના ઉચ્ચારણમાં ફેરફારો માત્ર એકાક્ષરી નથી (ચ્યમ, ચ્યો, ચાંણે).

ગુજરાતી ભાષામાં જે ભેદઅંતરો છે એ ઉચ્ચારણ અને વ્યાકરણને લીધે જન્મ્યા છે. થોડાં વાક્યો : હું આવટો છે...બીક ની મલે...હું ટમુને કહી ડેવા....ઢીરેઠી...જોય છે કોન છે...! આ એક કિનારો છે. બીજે કિનારે વિદેશસ્થિત ગુજરાતીઓની ભાષા છે. એક સામ્પલ: (બે સ્ત્રીઓ ટૅલિફોન પર વાતો કરે છે એમાં એક સૂચના આપે છે). યૂ મેઈક મગની દાળ એન્ડ સમથિંગ હૉટ, સમ બૅક્ડ ડિશ ઍન્ડ ખિચડી, મેઈક બિગ કચોરી વિથ ચટની, બિગ મગ બુંદી એન્ડ ધ કચોરી થિંગ...! આ બીજો સિરો છે. વચ્ચે ક્યાંક ગુજરાતી ભાષા છે.

ગુજરાતી ભાષામાં 13 સ્વરો છે, 34 વ્યંજનો છે અને 4 સંયુક્ત વ્યંજનો છે (ક્ષ, જ્ઞ, ત્ર, શ્ર). આધુનિક સંસ્કૃતજ્ઞોમાં એક એવો પણ મત પ્રવર્તે છે કે સ્વરો 'ઐ' અને 'અ' સ્વતંત્ર સ્વરો નથી પણ બે સ્વરોનું મિશ્રણ છે માટે એમનું અસ્તિત્વ ન હોવું જોઈએ. આધુનિક ભાષાશાસ્ત્રીઓએ સ્પષ્ટ વર્ગીકરણ કર્યું છે કે ગળાની અંદર અને જીભ હલાવ્યા વિના સ્વર બોલી શકાય છે જ્યારે વ્યંજન બોલવા માટે જીભ કે હોઠ હલાવવા પડે છે. મેં આફ્રિકાની સ્થાનિક કાળી પ્રજાની ભાષાઓમાં નવાં ઉચ્ચારણો સાંભળ્યાં જે સંસ્કૃતમાં પણ નથી. અત્યાર સુધી હું એમ માનતો હતો કે સંસ્કૃતમાં દરેક ઉચ્ચારણ છે પણ કાળા આફ્રિકન લોકો જીભથી ડચકાર કરતા હોય એમ જે ઉચ્ચારો કરે છે એ આપણે ત્યાં નથી. દ્રષ્ટાંતરૂપે 'મ્પ', 'ન્ગ', 'મ્બ', 'ન્ડ' જેવા ઉચ્ચારો આપણે કરી શકતા નથી, જે ત્યાં સામાન્ય છે. 

ભાષાનું એક ધ્વનિશાસ્ત્ર કે ફોનેટીક્સ હોય છે. ગુજરાતી શબ્દ 'વારુ' ક્યાંથી આવ્યો છે? મરાઠીમાં 'બર' નામનો શબ્દ છે. આપણે ત્યાં બરોબર જે બરાબર શબ્દ છે. આ બર અને આપણા વારુ ને સંબંધ છે?

ગ્રામીણ ગુજરાતીમાં સ્વીકાર માટેનો શબ્દ છે "હોવે". આ હોવેને લોકો 'હા'ના અર્થમાં વાપરે છે. હોવેની વ્યુત્પત્તિ અઘરી છે કારણ કે આવા એકાક્ષરી કે ધ્વનિઆધારિત શબ્દો કાળક્રમે વિકાસ પામે છે. પણ ચીની ભાષામાં આપણા હોવેને મળતો એક શબ્દ મને મળ્યો છે. એ છે: હવૈ! હવૈ એટલે હા, હું કરી શકું છું. ગુજરાતી ભાષામાં કેટલા ચીની શબ્દો છે? મને ખબર છે એટલા આ પ્રમાણે છે: ચા (ત્ચા), લીચીફળ (લી-ચી), ભાતની કાંજી (કોં-જી). આમાં હોવેને સ્થાન મળવું જોઈએ!

અરબીમાં આવી જ એક રોમાંચક વાત વાંચી હતી. અરબી ભાષામાં જ્યારે 'જ' અને 'ન' સાથે આવે ત્યારે અદ્રશ્યતાનો ભાવ અચૂક આવી જાય છે. દાખલા તરીકે, 'જિન', જે એક અદ્રશ્ય જાતિ છે. "જુનૂન" (ઝનૂન) એટલે એવી સ્થિતિ જેમાં બુદ્ધિ અદ્રશ્ય થઈ જાય છે. આના પરથી જ મજનૂન કે મજનૂ શબ્દ આવે છે. મજનૂમાં શું અદ્રશ્ય હોય છે એ દરેક બુદ્ધિશાળી સમજે છે! જન્નત એટલે સ્વર્ગ અને એક અર્થ એવો નીકળે છે કે આ સ્થાને એટલા બધાં વૃક્ષો છે કે ધરતી દેખાતી નથી. રેગિસ્તાની આરબ ધરતીના લોકો માટે સ્વર્ગ વૃક્ષાચ્છાદિત હોય એ કલ્પના સંભવ છે.

અને આ જ તર્કને આગળ વધારીએ કે જ્યાં 'જ' અને 'ન' સાથે આવે ત્યાં કંઈક અદ્રશ્ય હોવું જોઈએ તો જિન્નાહ શબ્દનું કેવી રીતે અર્થઘટન કરીશું? જિન્નાહ (મહમદઅલી ઝીણા) શબ્દમાં હિંદુસ્તાનની થોડી ધરતી અદ્રશ્ય થઈ ગઈ એ નિહિત છે?

ગુજરાતી ભાષાને પણ ગુજરાતી પ્રજાનો કરકસરનો નિયમ લાગુ પડે છે! ગુજરાતી ભાષામાં સંસ્કૃત અને હિંદીની ખડીપાઈ (પૂર્ણ વિરામને સ્થાને વપરાતી સીધી ઊભી લીટી) ન હતી. સંસ્કૃતમાં અલ્પવિરામ માટે એક અને પૂર્ણવિરામ માટે બે લીટીઓ વાપરવાનો રિવાજ હતો. હિન્દીએ એક લીટી અપનાવી લીધી. ગુજરાતી ભાષાએ અંગ્રેજીમાંથી સીધું પૂર્ણવિરામ અપનાવી લીધું. મરાઠી પાસે લિપિ નાગરીની છે પણ પૂર્ણવિરામ ગુજરાતી જેવું છે. હવે હિન્દીવાળાઓએ પણ પૂર્ણવિરામ અપનાવી લીધું છે કારણ કે છાપકામમાં એ વધારે ફાવે છે. ગુજરાતી લિપિમાં અમેરિકનોની જેમ સીધી સચોટતા છે. દરેક અક્ષર સંસ્કૃત અને હિન્દી જેવો છે પણ ઉપરથી માથાં કાઢી લીધાં છે. જેને લીધે ગુજરાતી ભાષા ઝડપથી લખી શકાય છે. બોલવામાં પણ ગુજરાતીઓ ચાર અક્ષરોને સ્થાને સાડા ત્રણ અક્ષરો બોલે છે, દાખલા તરીકે: લગભગ, હિન્દીવાળા 'અનુભૂતિ' શબ્દનો બરાબર 'અનુભૂતિ' જેવો ઉચ્ચાર કરે છે. હ્સ્વ અને દીર્ઘ છૂટા પાડે છે, ગુજરાતીઓ આ બધામાં માનતા નથી. ગુજરાતીઓ લખે છે દિલીપે પણ બોલે છે દિલિપ! છેલ્લાં અક્ષરનો પૂરેપૂરો ઉચ્ચાર કરવો એ ગુજરાતી સ્વભાવમાં નથી. અડધો ટકો વટાવ કે કમિશન કદાચ આપણને માફક આવે છે! જો કે સંસ્કૃત અક્ષર જે ગુજરાતી અક્ષરનો આદિ પિતા છે. આ બાબતમાં વૈજ્ઞાનિક રીતે બોલાય છે. સંસ્કૃતમાં 'વ' ત્રણ રીતે ઉચ્ચારી શકાય: અનુદાત્ત 'વ' જેનો ઉચ્ચાર નીચો છે. પછી ઉદાત્ત "વ" જેનો ઉચ્ચાર સામાન્ય છે. અને ત્રીજો સ્વરિત "વ" જેનો ઊંચો ઉચ્ચાર થાય છે. સંસ્કૃતમાં "ઋ" અને "લૃ" પણ સ્વર છે, વ્યંજન નથી.

મધ્યયુગીન યુરોપનાં વિશ્વવિદ્યાલયોમાં ભાષા બે રીતે શીખવવામાં આવતી હતી. એક વ્યાકરણ રૂપે, જેમાં લખાતી ભાષામાં ક્યાં ક્યાં અટકવું જોઈએ એ પણ શીખવાતું હતું. આ ગ્રામર હતું, બીજી વાચિક ભાષા શીખવાતી હતી જે વક્તૃત્વ અથવા ઓરેટરી હતી. આમાં બોલતી વખતે ક્યાં ક્યાં અટકવું, ક્યાં ભાર મૂકવો, વગેરે શીખવવામાં આવતું. આ બોલાતી ભાષાનું વ્યાકરણ હતું. આજે ભાષાશાસ્ત્ર અનેક રૂપરંગોમાં ખીલી ચૂક્યું છે. ફોનેટીક્સ અથવા ધ્વનિશાસ્ત્ર, મોર્ફીમ અથવા ધાતુશાસ્ત્ર, ઈટીમોલૉજી અથવા વ્યુત્પત્તિ, સિમેન્ટિક્સ અથવા શબ્દાર્થશાસ્ત્ર વગેરે. આ સિમેન્ટિક્સમાં પણ સિમીઓટિક અથવા સંજ્ઞાશાસ્ત્રની પ્રશાખા છે. ભાષા ડઝનો રીતે અને શાસ્ત્રીય પદ્ધત્તિઓથી સમજવાના વિજ્ઞાનો ખીલ્યાં છે ઉચ્ચારણ એ ભાષાના અનેક આયામોમાંનો એક આયામ માત્ર છે, પણ એ એક આવશ્યક આયામ છે.

અંગ્રેજી બોલનાર ઑસ્ટ્રેલિયન જો અંગ્રેજી બોલનાર સ્કોટલેન્ડવાસી સ્કોટને મળે છે તો બંને એકબીજાની ભાષા સમજતા નથી. ઘણી વાર આપણે પણ અંગ્રેજી બોલનાર દક્ષિણ ભારતીયને સમજી શકતા નથી. હું માનું છું કે ઉચ્ચારણ જ પ્રજાને એક વ્યક્તિત્વ આપે છે, માટે ઉચ્ચારણની ભિન્નતાને કારણે કોઈ હીનતાગ્રંથિ ન હોવી જોઈએ. જે ગુજરાતીઓમાં ખાસ છે! ગુજરાતીઓને અંગ્રેજી ઉચ્ચારો માટે લઘુતાગ્રંથિનું કોઈ કારણ ન હોવું જોઈએ. કેટલીક પ્રજાઓના કેટલાક સામાન્ય અંગ્રેજી શબ્દોના ઉચ્ચારો આ પ્રમાણે છે: ઑસ્ટ્રેલિયનો ટેઉન (ટાઉન), નેઉ (નાઉ), આઈટ (એઈટ) બોલે છે. મેં રશિયનોને બોલતા સાંભળ્યા છે: પ્લુસ (પ્લસ), હીર (હિયર).ફ્રેંચોના અંગ્રેજી શબ્દો: (પબ્લિક), ઝી (ધી, જેનો અંગ્રેજી સ્પેલિંગ છે: ટી-એચ-ઈ). અમેરિકન ઉચ્ચારણ: ગાડ (ગોડ), હાટ (હૉટ), ડાય (ડે). એટલે ગુજરાતીઓને ગાંધીજીના આદેશ પ્રમાણે મનપસંદ જોડણી લખવાનો અધિકાર નથી પણ મનપસંદ બોલવાનો અધિકાર જરૂર છે!

જો કે મનપસંદ ઉચ્ચારણ ક્યારેક કષ્ટ આપી શકે છે, જાપાનીઝો "લ"ને બદલે "ર" જ બોલી શકે છે. જ્યારે જ્યારે જાપાન ઍરલાઈન્સનું પ્લેન ઊતરે છે ત્યારે ઍરહોસ્ટેસનો મધુર જાપાની અંગ્રેજી અવાજ સંભળાય છે: વી હોપ યૂ હેવ ઍન્જૉય્ડ યોર ફ્રાઈટ ! (ફ્લાઈટ એટલે ઉડાન, અને ફ્રાઈટ એટલે ફફડાટ!) આશા રાખીએ આ ફફડાટની તમને મઝા આવી હશે...

ક્લોઝ અપ:

એકવાર અકબરે બિરબલને કહ્યું: બિરબલ! મને એક તોહફો લાવી આપ જે મેં ક્યારેક જોયો ન હોય. મારી પાસે ન હોય, એક અજાયબી હોય...! બિરબલે કહ્યું: હુઝૂર, એક વર્ષનો સમય આપો, કોશિશ કરું. બિરબલે એક વર્ષ પુરા હિન્દુસ્તાનમાં ફરીને એક માણસને પકડીને અકબર પાસે હાજર થઈ ગયો.

અકબર ચમક્યો: બિરબલ! આ તો તારા મારા જેવો આદમી છે! આમાં અજાયબી શું છે? બિરબલે કહ્યું: હુઝૂર! આ આદમી છે પણ ચિડિયાની ભાષા બોલે છે! પછી એણે એક કાંટાદાર સળિયો માણસના નિતંબમાં ઘોંચી દીધો. માણસ ચિત્કાર કરતો બોલી ઊઠ્યો: "કિ કોચ્ચો? કિ કોચ્ચો?" અકબર ખુશ થઈ ગયો...

માણસ બંગાળી હતો. કિ કોચ્ચો એટલે શું કરે છે? શું કરે છે?...

(જન્મભૂમિ/પ્રવાસી: જાન્યુઆરી 21, 1990)

('સંસ્કાર'માંથી)